احمد بیجانبیجان، احمد، عالم، متصوّف، مترجم و نثرنویس ترک در سده نهم بود. ۱ - معرفی بیجانو به او یازیجی اوغلی، یازیجی زاده، و ابن الکاتب نیز می‌گفته اند، اما بیش‌تر به «بیجان» شهرت داشته است. او برادر کوچک محمد یازیجی اوغلی (متوفی ۸۵۵)، نویسنده محمدیه، است. پدرش، صالح (صالح الدین) یازیجی (کاتب) بود. این نام، در بعضی آثار قدیم یا جدید، به اشتباه، «صلاح الدین» ثبت شده است .صالح، بنا به بعضی روایات، از اهالی آنکارا یا حوالی بولی، و کاتبِ دولت بود. شمسیّه خود را در پنجهزار بیت، در ۸۱۱ ختم، و آن را به اسکندربن حاجی پاشا، عضو خانواده دولتْخانِ مقیم آنکارا، تقدیم کرد. این اثر، احتمالاً، اولین منظومه ترکی در علم احکام نجوم بوده است. هر چند که محل دقیق مقبره او مشخص نیست، بنا به روایت شفاهی، در گلیبولی، و در بنایی است که تا پنجاه ـ شصت سال پیش آرامگاه بوده، اما امروزه به آن مسجد یازیجی اوغلی می‌گویند. ظاهراً احمد بیجان، همراه با پدر و برادر بزرگش، از مال قره یا قاضی کوی هجرت کرده و در گلیبولی ساکن شده بوده، اما بنا بر آنچه در انوارالعاشقین [۱]
احمد بیجان، انوار العاشقین، ص ۴۰۳، نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه، (قسمت) حاسب افندی، ش ۲۱۱.
آمده، زادگاه او گلیبولی بوده است.
از آثار احمد بیجان معلوم می‌شود که علوم زمان خود را فرا گرفته و عربی و فارسی را نیز بسیار خوب می‌دانسته است. ۱.۱ - بیجان حنفی مذهب و بیرامی مسلکوی، به گفته خودش، حنفی مذهب و بیرامی مسلک بوده است. وقتی که حاجی بیرام ولی (متوفی ۸۳۳)، که «سلطان معنا» ی زمان خود بود، برای دیدار با سلطان مُراد دوم، به اَدِرنه سفر کرد، با محمد یازیجی اوغلی و احمد بیجان آشنا شد و آن‌ها را ارشاد کرد. چون احمد، براساس طریقت بیرامیه، ریاضت می‌کشید و از خوردن و آشامیدن پرهیز می‌کرد، بسیار ضعیف و لاغر شده بود، ازینرو به «بیجان» شهرت یافت. ۱.۲ - تاریخ وفات بیجانتاریخ دقیق فوت احمد بیجان مشخص نیست، اما اگر بپذیریم که در ۸۷۰، شمسیّه پدرش را با همان نام به نثر درآورده، می توان نتیجه گرفت که پس از این تاریخ فوت کرده است. قبر او نزدیک قبر برادرش محمد، در جایی قرار دارد که قبلاً به گورستان یازیجی اوغلی موسوم بوده، اما امروزه با همان نام، به صورت تفرجگاه عمومی درآمده است. دیدگاه محتاطانه اولیا چلبی، که قبر احمد بیجان را در صوفیه دانسته [۲]
محمد ظلی بن درویش اولیاچلبی، سیاحتنامه، ج ۵، ص ۲۳۲استانبول ۱۳۱۴ـ ۱۳۱۸.
(اولیا چلبی)، یا عقیده اکرم حقی آیوردی دایر بر این‌که احمد بیجان در مقبره سرپوشیده ای با دو عدد سنگ قبر، مدفون است صحیح نمی‌نماید.
کمی پایینتر از مقبره، [۳]
انوار العاشقین، نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه، (قسمت) حاسب افندی، ش ۲۱۱.
در کنار جاده استانبول، «چشمه» (آب انبار خیراتی) یازیجی اوغلی با دو کتیبه قرار گرفته که یکی تاریخ ۸۰۷ را به همراه دارد و دیگری متعلق به سالهای بعد است.
۱.۳ - تألیفات بیجانانوارالعاشقین، مشهورترین و حجیمترین تألیف او که ترجمه آزاد و ترکیِ اثر برادرش، به نام مغارب الزمان لغروب الاشیاء فی العین و العیان، است . [۴]
انوار العاشقین، نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه،، ش ۲۱۱، گ ۲۸۴پ و بعد ،(قسمت) حاسب افندی.
این اثر در فاصله سالهای ۸۵۰ تا ۸۵۵ در گلیبولی تألیف شده و دارای نسخ بسیار خطی و چاپی است؛ تلخیص و ترجمه آزادِ عجایب المخلوقاتِ زکریابن محمد قزوینی (متوفی ۶۸۲) به ترکی و با همان نام که در ۸۵۷ در گلیبولی به پایان رسیده است؛ دُرّ مکنون، در هجده باب. در این کتاب، که درباره آفرینش دنیا، قصص پیامبران و علایم آخرالزمان است، آیات، احادیث، تمثیلات و حکایات متعددی وجود دارد؛ ترجمه کتاب المنتهی ' علی الفصوص از عربی به ترکی. کتاب منتهی ' اثر محمد یازیجی اوغلی است. یازیجی اوغلی، این شرح را بر شرح مؤیّدالدین جَندی نوشته، که شرحی بر فصوص الحکم ابن عربی بوده است. بنا به بعضی منابع، این اثر نیز در ۸۵۷ یا ۸۷۰ در گلیبولی به پایان رسیده است؛ شمسیّه، که مَلحَمه و بستان الحقایق نیز نام دارد، و صورت منثور مثنوی پدر اوست، در ۸۷۰ به پایان رسیده است؛ جواهرنامه، که تنها منظومه معروف احمد بیجان است. از احمد بیجان، اثر دیگری به نام روح الارواح یا روضه الارواح نیز ذکر شده است ، که نشانی از آن در دست نیست. ۲ - فهرست منابع(۱) محمد ظلی بن درویش اولیاچلبی، سیاحتنامه، استانبول ۱۳۱۴ـ ۱۳۱۸. (۲) احمد بیجان، انوار العاشقین، نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه، (قسمت) حاسب افندی، ش ۲۱۱. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیجان»، شماره۲۳۹۷. |